„Forsenda þess að landbúnaður geti nýtt tækifæri framtíðarinnar er jafnvægi í framleiðslu, skilvirkt eftirlit og nýsköpun“ / Þessi fyrirsögn er í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar og eru orð að sönnu. En hvað þýðir hún? Hvert er samhengi tækifæra framtíðar, jafnvægis í framleiðslu, skilvirks eftirlits og nýsköpunar? Þessu þarf að svara og það verður einvörðungu gert með því að móta skýra stefnu um matvælaframleiðslu á Íslandi að sögn Hrannar Ólínu Jörundsdóttur, Guðjóns Þorkelssonar og Sveins Margeirssonar.
Það þarf að svara spurningunni: „Hvað viljum við í raun að íslenskur landbúnaður geri?“ Í þessu samhengi viljum við benda á vinnu sem unnin var vegna atvinnustefnu á árunum 2012–2013 og vegna lífhagkerfisstefnu á árunum 2015–2016, sem fjöldi bænda kom að.
Hvernig geta margar þúfur velt þungu hlassi?
Íslenskur landbúnaður er lítil atvinnugrein. Í dag eru framleidd um 4.000.000.000 tonna af matvælum á heimsvísu. Íslenskur landbúnaður er af stærðargráðunni 200.000 tonn (um 0,005% af heimsframleiðslu). Flestir íslenskir bændur myndu teljast smábændur í alþjóðlegum samanburði og rannsókna-og nýsköpunarumhverfið er dvergvaxið og í raun tiltölulega illa samhæft, þó margt standi til bóta í þeim efnum að okkar mati. Samhengi rannsókna og virðiskeðju landbúnaðarafurða er auk þess ekki skýrt og allt of algengt að bolmagn rannsókna sé ekki nægilegt til að hafa raunveruleg áhrif á hag bænda og annarra frumkvöðla í virðiskeðjunni. Þessu þarf að breyta, með aðferðum gírunar (e. leverage). Dæmi um gírun eru einstaklingar sem nota lántökur sem vogarafl (e. lever) til þess að ná meiru fram en þeim einum væri mögulegt. Aðföng frá einstaklingum og sambýlisfólki eru lögð við aðföng frá fjármálastofnun og niðurstaðan er að fjölskylda getur komið þaki yfir höfuðið og þar með velt þungu hlassi. Fyrir bændur og landbúnað gilda sömu lögmál. Ráðuneyti og ríkisaðilar þurfa að leggja saman krafta sína og vinna þvert á sílóskipulag. Einkaaðilar og fjárfestar þurfa að fjárfesta með langtímahagsmuni að leiðarljósi í stað þess að einblína á næsta þriggja mánaða uppgjör.
Sjálfbær matvælaframleiðsla er hlassið sem þarf að velta
Sjálfbærni snýst um að framtíðarhagsmunir séu tryggðir en velferð nútímafólks á sama tíma í hávegum höfð. Til þess þarf að skilja og vinna að traustu samhengi efnahags, umhverfis og samfélags. Í þeim efnum er Ísland ekki eyland, enda höfum við áhrif á aðra og aðrir áhrif á okkur. Súrnun sjávar vegna mengunar og dómar EFTA dómstólsins eru tvö dæmi. Þriðja dæmið er árangur Íslendinga í nýsköpun í sjávarútvegi, sem er öðrum þjóðum innblástur til góðra verka. Sá árangur ætti að vera íslenskum landbúnaði innblástur, en stofnun AVS sjóðsins árið 2003 og Tækniþróunarsjóðs árið 2004 voru lykilvörður á þeirri vegferð að ríflega tvöfalda verðmæti á hvert kg afla. Aðrar þúfur sem velt hafa því hlassi eru t.d. heildarsýn á markaðsdrifna virðiskeðju, fjárfestingar í rannsóknum og búnaði og þor til að fara út fyrir rammann og starfa saman þvert á ólík fyrirtæki og stofnanir, með það meginmarkmið að auka verðmæti íslensks sjávarfangs.
Mun íslenskur landbúnaður bjarga heiminum?
Íslenskur landbúnaður mun ekki bjarga heiminum frá hungri, en á mikil tækifæri á sérvörumarkaði, þar sem eftirspurn vex hraðar en á öðrum matvörumörkuðum. Lífræn ræktun, uppruni, óspillt land, hrein orka og staðbundin matvælaframleiðsla eru lykilorð. Lykilspurning út frá fæðuöryggi Íslendinga er: Hvað viljum við að íslenskur landbúnaður geti framleitt mikið af matvælum án þess að komi til innflutningur aðfanga? Við erum lítið betur sett, út frá sjónarmiðum fæðuöryggis, ef flytja þarf inn verulegt magn aðfanga til matvælaframleiðslu, en með því að flytja inn sjálf matvælin. Við þurfum að setja okkur markmið um íslenskan landbúnað og móta stefnu til að ná þeim markmiðum. Er Ísland land hráefnisframleiðslu (e. commodities) eða byggjum við ímynd okkar á gögnum um heilnæmi og náttúruvernd og samþættum hagsmunum ferðaþjónustu við hagsmuni landbúnaðar og sjávarútvegs? Ætlumst við til þess að veitingastaðir hafi íslensk matvæli og íslenska tungu í fyrirrúmi? Við þurfum að ákveða hver skal stefnt. Innan ramma stefnumörkunar þarf að gefa frumkvöðlum frjálsræði til að láta reyna á nýjar lausnir, til að takast á við breytta tíma og breytta hugsun. Reynsla og innviðir sem byggðir hafa verið upp þurfa að nýtast til framtíðar. Við þurfum að skilja hverjir eru lykilsamstarfs og hagaðilar í nútíð og framtíð og miðla með skýrum hætti þeim aðgerðum sem ráðast þarf í. Þær aðgerðir þurfa að taka mið af Heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna um sjálfbæra þróun (e. Sustainable Development Goals) og Parísarsáttmálanum.
Áhættumat er grundvöllur skynsamlegrar matvælastefnu
Aukin eftirspurn eftir matvælum á heimsvísu mun líklega ýta matvælaverði upp á við. Landverð fer hækkandi víðast hvar, ræktarland minnkar vegna gróðurhúsaáhrifa og öfgafull veður valda uppskerubresti. Allt eru þetta áhættuþættir þegar kemur að fæðuöryggi og sveiflum á matvælaverði. Sýklalyfjaþol baktería er raunveruleg áhætta og án þess að falla í gryfju einangrunarhyggju, eigum við að ræða opinskátt kosti þess að ýta undir fjölbreytta matvælaframleiðslu með fæðuöryggi, byggðaþróun og lýðheilsu að markmiði. Felast tækifæri í að auka frjálsræði í slátrun og heimavinnslu lambakjöts og markaðssetningu afurðanna til ferðamanna og annarra í nærumhverfinu? Felst raunverulega í slíku fyrirkomulagi óásættanleg áhætta þegar vísindalegum aðferðum áhættumats er beitt?
Áhættumat er grundvöllur skilvirks eftirlits
Traust er grundvöllur viðskipta og viðhorfs neytenda. Það tekur langan tíma að byggja upp en skamman tíma að brjóta niður. Skilvirkt eftirlit er ein forsenda þess að byggja upp traust og sýna fram á gæði íslenskrar matvælaframleiðslu og heilindi innan virðiskeðjunnar. Til að eftirlit geti verið skilvirkt þarf að framkvæma vísindalegt, óháð áhættumat. Slíkt áhættumat gerir greinarmun á stórum framleiðslueiningum og minni einingum og á eðli dreifingar matvæla. Það gerir í raun eftirlit sanngjarnara, ef svo má að orði komast, þar sem tekið er tillit til mismunandi aðstæðna, án þess að öryggi fólks sé stofnað í hættu.
Áhættumat er grundvöllur nýsköpunar
Nýsköpun er drifkraftur sjálfbærs efnahagslegs vaxtar. Með vísindalegu áhættumati er lagður grunnur að fjölbreytni og sveigjanleika í regluverki, sem er forsenda þess að nýsköpun dafni. Með nýrri hugsun og innleiðingu tæknilausna getum við minnkað umhverfisáhrif af framleiðslu íslenskra landbúnaðarvara, dregið úr innflutningi aðfanga, aukið verðmæti og fjölbreytileika afurða og bætt arðsemi. Víða um sveitir landsins er frábært rekstrarfólk, frumkvöðlar og hugsjónafólk. Þessu fólki þarf að gefa rými til athafna og gæta þess að innviðir og stuðningskerfi nýsköpunar sé samhæft raunverulegum aðstæðum. Til að nýsköpun nái flugi þarf íslenskur landbúnaður svo að vera spekisegull á fjölbreyttari þekkingu, s.s. skapandi greinar, matvælafræði, líftækni, upplýsingatækni og verkfræði og taka mið af tækifærum og ógnunum. Skynsamleg landnýting, innleiðing tækninýjunga, uppbygging ímyndar á grundvelli alúðar fyrir umhverfinu og framleiðsla afurða sem byggja á aðgangi að hreinu vatni er drifkraftur til vaxtar og þróunar íslensks atvinnulífs og samfélags.
Nýsköpun er forsenda jafnvægis í framleiðslu
Jafnvægi í framleiðslu þýðir ekki að framleiðsla sé ávallt eins. Þvert á móti. Jafnvægi eftirspurnar og framleiðslu næst einungis fram með vöruþróun sem tekur mið af væntingum og þörfum neytenda. Vöruþróun hefur líka áhrif á umhverfisálag framleiðslu, sem í grundvallaratriðum er margfeldi mannfjölda, neyslu á mann og umhverfisáhrifa á framleidda einingu. Okkur fjölgar og neysla á mann eykst í heiminum (þar eru Íslendingar framarlega í flokki). Á móti þessu þarf að vinna með nýsköpun og bættri nýtingu auðlinda, til að valda minni umhverfisáhrifum á framleidda einingu og draga úr sóun. Frábær dæmi um slíka nýsköpun eru að nýting á þorski sé nærri 80% í dag og að íslensk fiskveiðiskip noti um 40% minni olíu í dag en 1990. Þetta er hægt! Með vísindalegu áhættumati er hægt að stýra eftirliti í átt að mikilvægum eftirlitsstöðum og miðla með skýrum hætti til samfélagsins hver áhætta af neyslu og framleiðslu matvæla er. Út frá áhættumati er mögulegt að taka ákvarðanir um hvað skuli leyfa og hvað skuli banna eða takmarka (t.d. innflutning á hráu/fersku kjöti). Í sumum tilvikum getur takmörkuð áhætta verið ásættanleg, ef t.d. markmiðum um aukna sjálfbærni matvælaframleiðslu er náð. Án áhættumats er slík áhættustjórnun hinsvegar illframkvæmanleg og þar með dregið úr möguleikum til nýsköpunar og aukinnar sjálfbærni. Dæmi um slíkt er að nýting hráefna sem skilgreind hafa verið sem úrgangur (e. waste) er með öllu óheimil til matvælaframleiðslu. Tilraunir íslenskra frumkvöðla og Matís með notkun skordýra til fóðurframleiðslu hafa steytt á skeri m.a. vegna slíkra reglna. Í þessum efnum þurfum við að hugsa út fyrir kassann og horfa til þess hvernig við sameiginlega stefnum að fullnýtingu hráefna með verðmætasköpun um allt land að markmiði, án þess þó að stefna heilsu fólks í óásættanlega hættu.
Þekking er forsenda nýsköpunar
Til að landbúnaður á Íslandi geti þróast og raunverulega lagt sitt lóð á vogarskálar í átt að aukinni sjálfbærni þarf hann að vera spekisegull. Skapa þarf aðstæður sem kalla öflugt fólk til bústarfa, uppskeru og vinnslu, vöruþróunar, markaðssetningar og nýsköpunar almennt. Í þessu samhengi spila reynsla bænda og menntakerfið, sem í dag er alþjóðlegt, lykilhlutverk. Framleiðsluhugsun 20. aldar er á undanhaldi vegna lýðfræðilegra breytinga og umbyltinga í tækni. Hlutverk framtíðarbóndans verður ekki síst að tileinka sér og beita nýrri þekkingu og tækni, til að bæta aðstæður sínar, meðhöndlun hráefna, meðferð lands og koma til móts við þarfir neytenda. Það er engin ástæða til íhaldssemi í þeim efnum, nærtækara er að rækta samband framtíðarbóndans og annarra samfélagsþegna með aukinni áherslu á uppruna hráefna, handverk og samspil ímyndar matvælalandsins Íslands og ferðamannalandsins Íslands. Samhengi verður að vera í ræktun lýðs og lands. Slæm meðferð á landi og mengun eru ógnun við framleiðslu heilnæmra matvæla, næringaröryggi og orðspor Íslands. Slíkt stuðlar að verri lýðheilsu og þar af leiðandi auknum kostnaði við heilbrigðiskerfið og mun til framtíðar sliga skattborgarana. Þess vegna má ekki spara eyrinn en kasta krónunni þegar kemur að ákvörðunum um nauðsynlega fjárfestingu í nýsköpun matvælaframleiðslu, bændum og Íslendingum öllum til heilla
Greinin birtist fyrst í Bændablaðinu þann 8. mars 2018